Biologe Wyneke de Geus-Everse vertelt over haar internering als jong meisje in Japanse vrouwenkampen op Sumatra. Haar moeder werkte als huisarts in de ziekenbarakken in de kampen Brastagi, Poeloe Brayan, Gloegoer en Aek Pamienke. ‘Tijdens een huiszoeking vonden de Japanners een radio en mijn moeder werd schuldig bevonden en moest naar de gevangenis. Als zevenjarige stond ik er alleen voor. Zonder mijn moeders bescherming in kamp Brastagi werd ik als roodharig meisje flink gepest.’

In 1934 werd mijn vader hoofd van een klein hospitaal op een rubberplantage in Soemoeran. Op 19 september 1935 werd ik thuis geboren en mijn vader deed als huisarts zelf de bevalling. In 1937 kreeg ik een broertje Jan-Willem. Op 2 december 1940 stierf hij op driejarige leeftijd aan een buikvliesontsteking.

‘Er gonsden voortdurend geruchten over een mogelijke oorlog in Azië. Het zwembadje in de tuin werd als schuilkelder gebruikt en we oefenden voor eventuele bomaanvallen. Mijn moeder gaf EHBO-cursussen en mijn vader werd reserveofficier in het KNIL.

Toen mijn zusje een half jaar was, werden we geïnterneerd in het internaat van de Planters School Vereniging, het zogenoemde Brastagi-kamp, naast de Sibajak-vulkaan. In dit kamp bezocht mijn vader ons in zijn legeruniform nog één keer. Mijn moeder bleef daar aan het werk, omdat al haar mannelijke collega-artsen na de capitulatie werden geïnterneerd.’

‘Bij aankomst in het kamp droeg ik alleen een broekpakje en een bolerootje. In die eerste weken leende ik het boek ‘De Tovenaar van Oz’. Ik kon me goed met het meisje in het boek vereenzelvigen, omdat zij ook in een vreemde wereld belandt. Mijn hele kamptijd verlangde ik naar boeken en probeerde ik er van alles voor te ruilen. Op 31 augustus 1942 moest ik met een amoebedysenterie naar het kampziekenhuis. Op mijn zevende verjaardag, 19 september 1942, ging de poort van kamp Brastagi dicht. De Europese vrouwen klaagden vaak dat hun luxe leven met personeel voorbij was. Voor mijn moeder als kamparts met zeer jonge kinderen werd een uitzondering gemaakt en we behielden ons kindermeisje.
Begin 1943 werd een radio ontdekt bij een huiszoeking in onze kleine villa, waar we dus allang niet meer woonden. Hoewel de verboden radio kapot was, werd mijn moeder als voormalige hoofdbewoner schuldig bevonden aan het bezit en moest een aantal maanden naar de gevangenis in Medan.

‘Op mijn achtste verjaardag kwam mijn moeder vrij en werd zij naar het lager gelegen kamp Poeloe Brayan gebracht, waar een warmer klimaat heerste. Toevallig had zij in de gevangenis haar vroegere Japanse kapper gezien, die kon regelen dat wij met ons kindermeisje in een auto werden opgehaald.

Mijn relatie met Jootje werd alsmaar slechter, omdat ze nauwelijks naar mij omkeek. Zij sloeg mij vaak en ik kreeg geen tijd om te spelen, want ze schakelde mij voortdurend in voor haar klusjes: oppassen op de kleintjes, water halen, koken en briefjes rondbrengen. Er waren lieve nonnen in geelgekleurde habijten die ons lesgaven. Ik genoot van hun verhalen, zij waren mijn zonnetjes. Als er een bewaker aankwam, moesten we ons snel verstoppen, want onderwijs was verboden. In dit kamp werden de vrouwen door meerdere bewakers tegelijk geslagen. Op een dag werd een inlander, die een fiets had gestolen, aan een paal vastgebonden en doodgeslagen. Ik zie nog zijn levenloze lichaam voor me. Het kamp was in diepe rouw.’

‘Medio juli 1945 vertrokken wij ‘s nachts met het laatste treintransport uit Poeloe Brayan naar kamp Gloegoer. Moeder had ernstige knokkelkoorts en ging op een brancard onze trein in. Via Gloegoer arriveerden we op onze eindbestemming, het overvolle vrouwenkamp Aek Pamienke II. Dit was een rubberplantage waar een lorriebaan doorheen liep en een beekje, dat gebruikt werd voor baden en wassen. Het laatste stuk vanaf het station moesten we lopen, maar moeder werd op de brancard via de lorriebaan gebracht. Met ruim tweeduizend vrouwen en kinderen sliepen we in grote koelieloodsen. Wij hadden nog geluk met een wat hoger gelegen betonnen vloer in onze loods, want als het regende werd het hele kamp één grote modderpoel. Dag en nacht hoorde je er alles van iedereen en dit voelde voor mij als echte onvrijheid. De ondervoede vrouwen moesten zware arbeid verrichten als lorries duwen, de grond bewerken en grafkuilen graven. Voor mijn moeder moet dit kamp verschrikkelijk zijn geweest. Vele gevangenen stierven onnodig wegens het gebrek aan medicijnen, door honger en besmettelijke ziekten. Alle doden werden weggedragen in kisten, die steeds opnieuw werden gebruikt. Als kind leg je je bij een situatie neer. Je leeft meer in het nu. De vrouwen kookten zelfs van de maden in de latrines nog soep. Dat vond ik toch echt te vies. Eten bemachtigen was de belangrijkste bezigheid van onze dagen. Er was zo weinig te eten, dat ik niet eens uit mijn kleren kon groeien. Ik was ontzettend trots op mijn moeder en merkte dat onze kampgenoten haar nodig hadden. Soms kregen we uit dankbaarheid wat eten.’

‘In dit afgelegen oerwoud hadden we geen weet van de Japanse capitulatie. Wel gonsde het van geruchten over een bom. In de bossen vonden we parachutes met voedselkisten met gecondenseerde melk. Van de groene en witte parachutestof maakten de moeders kleding. Zo kreeg ik een groen topje en broekje, maar ik wilde liever de witte stof. De kamphekken gingen open en we mochten eruit naar de pasar, waar we met de Indonesiërs eten ruilden voor onze laatste bezittingen. Ik ruilde mijn bolerootje voor een levende kip, waar ik dol op was. Nu pas zag ik hoe arm deze mensen buiten het kamp waren.
De Japanners bleven in het kamp om ons te beschermen tegen de vrijheidsstrijders. Achteraf bleek dat ze een hele opslagplaats medicijnen voor henzelf hadden bewaard. Ook hielden ze varkens voor zichzelf. Na de bevrijding hoorde ik varkensgekrijs en die avond kregen we allemaal een gehaktballetje en dat smaakte zo verschrikkelijk lekker. Een hemels gerecht. We zochten eetbare paddenstoelen in het bos en hadden geen last van overeten, want daar lette mijn moeder op. Op mijn tiende verjaardag kregen we een brief van vader via het Rode Kruis met een stukje zeep, als eerste teken van leven.’

‘Het weerzien met mijn vader was vreemd. Opeens stond er een magere man met een lange baard aan de rand van onze loods. Ik vond hem maar eng en zijn baard prikte bij de omhelzing. Hij was als krijgsgevangene vanuit Belawan op het Japanse schip de Harugiku Maru meegevoerd. Dit schip werd door een Britse onderzeeër in de Straat van Malakka getorpedeerd. Een Japans tankschip viste mijn vader op uit zee. Zijn leven is dus ook gered door Japanners, vandaar dat ik nooit spreek van ‘jappenkampen’, maar van Japanse interneringskampen, want niet alle Japanners waren slecht. Daarna is mijn vader tewerkgesteld aan de Pakanbaroe Spoorlijn. Na de bevrijding is hij met een groepje kampgenoten naar Aek Pamienke gereden, een levensgevaarlijke tocht door het oerwoud vanwege de aanwezigheid van vrijheidsstrijders.’

‘Vanaf half oktober 1945 bedreigden vrijheidsstrijders Indische Nederlanders en werden we in vrachtwagens naar Medan getransporteerd. Met vele andere gezinnen kregen we een groot huis toegewezen in de door de Engelsen en Gurkha’s beschermde wijk ‘het Poloniakamp’. Ik mocht naar school bij de fraters.

‘Toch blijft mijn moeders gevangenschap het meest verschrikkelijk voor mij, omdat ik zo aan de goden was overgeleverd. De nonnen in Poeloe Brayan waren daarentegen mijn zonnetjes. In 1989 ben ik met mijn zus Pauline teruggegaan naar Sumatra. Ik was bang voor mijn reactie op het land en de plaatsen waar we gevangen zaten, maar toen ik de warmte voelde bij het verlaten van het vliegtuig dacht ik: ‘Hier hoor ik thuis!’ We bezochten alle plekken en konden alles vragen. In Poeloe Brayan bleek dat onze nonnen destijds waarschijnlijk vanuit pure armoede die gele stof voor hun habijten hadden gekocht. Het was vreemd om de plaatsen uit je verleden zo vervallen terug te zien. Er heerste zoveel armoede dat je je voortdurend bezwaard voelde. Ik hoef er nu niet meer naar terug, want mijn kampherinneringen blijven toch anders.’

Interview: Ellen Lock, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak september 2017.