Er bestaan Duitse bronnen die de collaboratie van de Oekraïners verklaren, de Duitse en de Joodse overlevenden zien andere aspecten en de Oekraïners die het kunnen navertellen weer andere. Als je wilt begrijpen waarom Oekraïners met Duitsers collaboreerden, moet je dus alle invalshoeken zien.’

‘Het opengaan van de Sovjetarchieven gaf onderzoekers toegang tot een schat aan informatie, maar hun aandacht was inmiddels verlegd van geschiedschrijving naar herinnering. Bijna 90% van het huidige Holocaustonderzoek richt zich op het herdenken, niet op het beschrijven van de geschiedenis, terwijl nog niet alle informatie aanwezig is.

Ik ben net terug uit Kiev, waar ik de herdenking bijwoonde van de massamoord op 33.771 Joden in Babi Yar op 29 en 30 september 1941. Natuurlijk is de herinnering hieraan belangrijk, maar tegelijkertijd moeten we weten wat er zich daar heeft afgespeeld en het onderzoek staat nog in de kinderschoenen. We weten wat de Duitsers hebben vastgelegd en hoe een aantal Oekraïners heeft gecollaboreerd, maar er is veel meer dat we nog niet weten. Om een voorbeeld te geven, nadat alle Joden in Babi Yar waren vermoord, zijn er pogroms in Kiev geweest. Waarom waren er pogroms na en naar aanleiding van Babi Yar – we weten er maar weinig van. Was antisemitisme echt de enige reden? In Babi Yar kwamen de slachtoffers om door kogels, wat gold voor de helft van de mensen die tijdens de Holocaust werden vermoord. Toch is dit essentieel voor het begrip van het ontstaan van de massamoord in Auschwitz, want Babi Yar gebeurde eerder en toonde aan dat mensen in staat zijn anderen in grote aantallen te vermoorden. De nazi’s trokken hieruit lessen voor hun Endlösung.’

‘Dit komt door de manier waarop de samenleving zich richt op verhalen en beelden - zoals de allesoverheersende poort van Auschwitz - in plaats van op feiten en interpretatie. Ook historici houden zich bezig met beelden, herinneringen en verhalen in plaats van zich te richten op economie, politiek en instituties. Een kritische blik op ons beeld van de Holocaust houdt ook in dat wij de feiten voor zich laten spreken en onze cultuur heeft daar problemen mee.’

‘De belangrijkste vraag is hoe ze zich samen hebben ontwikkeld en tot elkaar hebben verhouden. Je kunt niet de een bestuderen zonder begrip van de ander. Als je dus iets wilt weten over de collaboratie van Litouwen met Duitsers in 1941, moet je ook de geschiedenis van Litouwen en de Sovjet-Unie kennen in 1940. De Joden en Litouwers die in 1941 in Vilnius leefden, leefden ook al in 1940 in Vilnius. Van 1939 tot 1941, toen de Sovjet Unie een bondgenoot van nazi-Duitsland was, werd in de Sovjetpers niet geschreven over de gruweldaden van Duitsers tegen de Joden. Dat is een van de redenen waarom er nog zoveel Joden in Kiev woonden en vermoord werden in Babi Yar nadat de nazi’s daar de macht hadden overgenomen.

In Kiev speelden de conciërges van gebouwen een cruciale rol. Tijdens het Sovjetbewind moesten zij doorgeven wie wat deed en de Duitsers zetten dit voort. In 1937 en 1938 was er sprake van etnische zuiveringen in Kiev, waarbij voornamelijk Polen werden doodgeschoten. Buurtbewoners verraadden hun Poolse buren om hun appartement in te pikken. De mensen die hun Poolse buren aangaven deden later tijdens de Duitse bezetting hetzelfde met hun Joodse buren. Veel mensen die niet antisemitisch waren en Polen aangaven, gaven ook Joden aan. Was antisemitisme dus wel de verklaring? Antisemitisme was niet dominant aanwezig in Kiev. In Duitsland werden Joden tussen 1933 en 1939 systematisch tot tweederangs burgers gemaakt. Dat gebeurde niet in Kiev. Daar werden ze op een dag bijeen gedreven en doodgeschoten en zo is de Holocaust begonnen.’