Micha Gelber is vierenhalf jaar als de Duitsers Nederland binnenvallen. “Als gezin overleefden wij het bombardement op Rotterdam en de gevangenschap in de kampen Westerbork en Bergen-Belsen.” In april 1945 maakte hij met zijn familie deel uit van het zogenoemde Verloren Transport, het laatste treintransport met ruim 2.400 gevangenen uit Bergen-Belsen die door de nazi’s oostwaarts werden afgevoerd tot ze op 23 april door de Russen bij het Duitse dorp Tröbitz werden bevrijd. Nu hij ouder wordt denkt Micha Gelber vaak met dankbaarheid terug aan zijn inmiddels overleden ouders: “Zonder hun bescherming hadden mijn broer en ik het nooit gered!”, vertelt hij. Graag deelt hij zijn oorlogservaringen met scholieren en met ons om te getuigen van de Jodenvervolging.

‘Mijn ouders waren zionisten; ze wilden allebei al voor de oorlog naar Palestina gaan om daar een nieuwe Joodse staat te helpen oprichten. In 1934 was mijn moeders zus al naar Jeruzalem gegaan. Ze waren initiatiefrijke, sterke persoonlijkheden en legden makkelijk contact. Mijn vader, Erich Gelber, was een Duitse Jood en had in Duisburg gymnasium gedaan. Voor de studie scheikunde was hij naar Delft gekomen. Hij werd er bestuurslid van de zionistische studentenvereniging en hij leerde mijn moeder, Meta Kattenburg, kennen op een zionistisch feest, waar zij een bevlogen voordracht hield. Mijn vader kreeg een goede baan bij de Algemene Kunstzijde Unie (AKU) in Arnhem. Zij trouwden in 1929 en daardoor verkreeg mijn moeder destijds de Duitse nationaliteit. Op 4 mei 1933 werd mijn broer Dukie (Eduard) geboren. En op 28 september 1935 werd ik, Mickey (Micha), geboren in Ede. Eind 1936 werden wij door naturalisatie Nederlanders. In onze jeugd trokken Dukie en ik altijd met elkaar op. Bij mijn geboorte was mijn linkeroog vrijwel blind. Vanaf mijn tweede jaar droeg ik een bril en begon mijn rechteroog scheel te kijken. Halverwege 1941 moest dit oog worden rechtgezet. Het macabere was dat ik in het ziekenhuis tussen twee Duitse soldaten met oogletsel lag.’

‘Bij het uitbreken van de oorlog was ik vierenhalf jaar oud en woonden we in Ede. Mijn ouders dachten net als velen dat de oorlog wel aan Nederland zou voorbijgaan. Op 10 mei 1940 werd Nederland in de vroege ochtend aangevallen door de Duitsers en vluchtte ons gezin in vaders auto naar mijn moeders familie in Rotterdam in de hoop weg te komen naar Engeland. Maar daar kwamen we in de Graaf Florisstraat in het bombardement op Rotterdam terecht. Vader weigerde naar de schuilkelder te gaan. “Als het zover is, ben je nergens veilig!”, zei hij. Op slechts tweehonderd meter van onze schuilplaats vielen bommen. Een week later keerden we terug naar Ede. Vaders auto was inmiddels gestolen door de Duitsers. Vanaf 3 mei 1942 moesten we de gele ster op onze kleding dragen. De volgende week en in het daaropvolgende jaar werden we tweemaal door de Duitsers uit ons huis gezet. Vader vertrouwde op zijn Sperr, een bewijs voor uitstel van deportatie vanwege ‘economische onmisbaarheid’ voor de AKU. Zijn werkgever zorgde steeds voor andere woonruimte. Tijdens de razzia’s in Amsterdam doken we voor alle zekerheid een aantal weken onder via de ondergrondse. Na korte tijd besloot mijn vader de onderduik te beëindigen, omdat een buurman inmiddels een beruchte Jodenjager was en het op ons had gemunt. Diezelfde NSB’er, SD’er en SS’er, politieagent Abraham Kipp, had ook al door verraad mijn moeders moeder en zus Rita op hun onderduikadres opgespoord en aan de Sicherheitsdienst voor 7,50 gulden per persoon uitgeleverd. Mijn ouders wilden als gezin bijeen blijven en niet op verschillende plekken onderduiken. Intussen ontving vader onze Rode Kruis Palestina-certificaten. Met deze dure passen zouden we door de nazi’s geruild kunnen worden voor Duitsers die door de Engelsen in Palestina waren geïnterneerd. Omdat we al familie hadden in Jeruzalem werden ze ons toegewezen. Vaders Sperr mocht niet baten, want in juli 1943 werd ons gezin, tegelijk met zijn Joodse collega’s en hun gezinnen, opgepakt en naar Westerbork gebracht.’

‘Op mijn zevende jaar kwamen we in kamp Westerbork aan. Het was één grote zandvlakte met veel houten werkplaatsen en barakken. Mijn moeder, broer en ik sliepen in vrouwenbarak 68. Mijn vader moest aanvankelijk poep uit latrines scheppen en in tonnen afvoeren, maar toen de kampcommandant ontdekte dat hij ingenieur was en afkomstig uit dezelfde streek qua accent, kreeg hij ander werk. Vader kwam met technische aanbevelingen voor een klein laboratorium waar hij zeep mocht produceren. Elke maandagavond hing er in Westerbork een spanning om te snijden als de namen werden opgenoemd voor het treintransport van dinsdagochtend naar Auschwitz of Sobibor. Bedrijven uit de kunstvezelindustrie hebben nog geprobeerd mijn vader uit Westerbork te krijgen. Het Palestina-certificaat gaf ons enige maanden uitstel. Na vijf maanden hing er op de trein een bord met een nieuwe plaatsnaam: Bergen-Belsen. Als je de oproep kreeg, kon je één keer weigeren. Vader kreeg te horen dat hij op transport moest en vroeg aan kampcommandant Gemmeker of hij iets meer wist over dit kamp. Die liet alleen los dat het er waarschijnlijk beter was dan in de andere kampen. Daarom liet vader ons op de lijst voor Bergen-Belsen plaatsen.’

‘Op 11 januari 1944 reden wij per trein naar Bergen-Belsen. Het was geen vernietigingskamp, maar wel een ‘crepeerkamp’, zeg ik altijd. Op het perron wachtten blaffende herdershonden met schreeuwende SS-bewakers ons op. Ze sloegen de gevangenen hard met riemen uit de trein en schreeuwden: “Juden raus, Juden raus! Lassen Sie Ihr Gepäck hier!” Er werd iemand die Frans sprak gezocht als barakleidster voor de Griekse Joden uit Thessaloniki. Mijn moeder kon aardig Frans spreken, meldde zich aan en werd hun barakleidster. Mijn broer en ik sliepen in barak 21 bij mijn moeder. Op die eerste dag zag ik in het washok een doodgeschoten man liggen, zo achtergelaten door de SS. Daar schrok ik natuurlijk van. “Wij zouden uitgeruild worden, dus met ons zouden ze dat niet doen”, stelde mijn moeder mij gerust. Dagelijks stonden we langdurig op appèl om geteld te worden. Veel gevangenen hadden last van diarree en in de eerste weken liep ik tyfus op, maar ik herstelde snel. Mijn vader liep als technische man altijd te kijken wat beter kon en kreeg al snel de leiding over de facilitaire dienst. Hij was werkverdeler en klusjesman voor de kampomheining, latrines, kampverlichting, bedden- en barakkenbouw. Ik was vaak in zijn bijzijn.’

‘Na zeven weken namen de Amerikanen ons over van de Russen en brachten ons vijftig kilometer verderop naar een kazerne in Leipzig, waar we meer vrijheid kregen en zelfs met de tram naar de bioscoop mochten. Na een week werden we per Rode Kruis-trein naar Valkenburg (Limburg) gerepatrieerd. We werden met een vrachtwagen langs de snelweg bij Ede afgezet en afgehaald door mensen van vaders bedrijf. Tot ieders grote vreugde bij de AKU-collega’s had ons hele gezin de oorlog overleefd. Mijn vader kreeg vele internationale werkaanbiedingen, maar hij koos voor een directeursfunctie bij zijn oude werkgever. We konden in Arnhem een huis krijgen. In september 1945 ging ik er voor het eerst naar een lagere school op mijn tiende, meteen in de vierde klas met veel bijles. Daarna mocht ik naar de hbs, maar na twee klassen in drie jaar verloor ik mijn concentratie en kon ik mijn draai hier niet meer vinden. Mijn moeders moeder en zus hadden niet op tijd Palestina-certificaten kunnen bemachtigen en waren direct in Westerbork op transport naar Sobibor gezet en bij aankomst vermoord. Dat lot had ons net zo goed kunnen treffen.’

‘Mijn vaders mentaliteit was “De Holocaust aan de kant, want we moeten verder!” Maar mijn moeder heeft het verlies van haar familie nooit kunnen verwerken en was altijd ziek. In 1951 emigreerde ons gezin naar Israël. We leerden de taal en ik behaalde een technisch diploma als machinebankwerker. In Israël ontmoette ik veel Joodse wezen die hun ouders hadden verloren in de kampen. Iedereen keek hoopvol naar de toekomst van de nieuwe staat Israël, maar er moest ook gevochten worden. In dienst werd ik afgekeurd voor de velddienst vanwege mijn blinde linkeroog, maar ik werd ingezet als bibliothecaris bij de inlichtingendienst. In die tijd ontmoette en trouwde ik mijn eerste vrouw. Na twee jaar militaire dienst studeerde ik in snel tempo af aan de North Caroline State University in Amerika als textielingenieur. Terug in Israël werd ik bedrijfsleider van een garenveredelingsbedrijf, dat mede door mijn vader was opgericht. Mijn vrouw en ik kregen een dochter en een zoon.’

‘In februari 1967 werd ik door mijn bedrijf in Israël overgeplaatst naar Liberty Fabrics in Rotterdam. Ik wilde toen liever teruggaan naar Israël, omdat ik me daar veiliger en prettiger voelde, maar dit bleek binnen het bedrijf onmogelijk. Mijn vrouw en kinderen kwamen enkele maanden later ook over maar aangezien ons huwelijk niet meer was te redden, keerde ze na vijf weken terug naar Israël. In december 1967 zijn wij gescheiden. Via een diner bij een collega ontmoette ik mijn tweede vrouw Ria. In december 1968 trouwden wij en met haar kreeg ik nog een zoon. Op onze huwelijksreis naar Israël werden gelukkig mijn twee kinderen van zes en drie jaar oud - uit het eerste huwelijk - aan ons toegewezen en zij kwamen mee naar Nederland. Het voelde alsof ik altijd had gezworven en dat ik bij haar eindelijk rust vond. Dat is tot haar recente dood in 2020 zo gebleven. Het bleek uiteindelijk beter voor mijn gezondheid om vroegtijdig te stoppen met werken. In 1992 werd ik wegens vermeende smokkel door mijn bedrijf steeds verhoord door de Oekraïense KGB. Voor het eerst dacht ik terug aan een kampverhoor dat ik had bijgewoond in Bergen-Belsen en kreeg ik last van nachtmerries. Een arts voor vervolgingsslachtoffers bij de Pensioen- en Uitkeringsraad in Leiden adviseerde me zo snel mogelijk te stoppen met werken, wat ik in 1994 heb gedaan, omdat je als oorlogsgetroffene herbelevingen kunt krijgen van stressvolle situaties.’