‘Op 11 februari 1943 werden wij ’s avonds tussen elf en twaalf thuis opgepakt door de Sicherheitsdienst. Op het Daniël Willinkplein werden we verzameld en met de tram naar de Hollandsche Schouwburg gebracht. Daar werden we drie dagen vastgehouden. Vanwege vaders diamantbewerkers-Sperre werden wij niet naar het voor Joden bestemde doorgangskamp Westerbork gestuurd, maar naar het SS-concentratiekamp Vught. Tot die tijd was dit alleen een strafkamp voor politieke tegenstanders van het naziregime. Joodse diamantairs en hun gezinnen waren de enige Joden die naar kamp Vught werden gebracht, omdat zij nuttig zouden zijn voor het fabriekswerk bij Philips. Op die manier probeerde het familiebedrijf Philips deze werknemers te sparen en te behouden voor hun bedrijf. Wij werden in een aparte Joodse barak geplaatst, gescheiden van het strafkamp. Mijn moeder moest naar de vrouwenbarak en vader, David en ik bleven bij elkaar in de mannenbarak. Mijn vader moest er iets administratiefs doen. Als corvee moest ik de vloer vegen. David schreef in zijn kampdagboek: ‘Maxje verveelt zich.’ David en ik sliepen naast elkaar om elkaar warm te houden in de winter. Hij gaf in het begin nog geschiedenisles aan jongeren in het vrouwenkamp. Overal probeerde hij zoveel mogelijk relaties op te bouwen, belangrijk voor ons uitstel van deportatie. ‘Binnen twee weken ben je dus al met een overlevingsstrategie aan het leven hier!’ schreef hij in zijn kampdagboek.’

‘Mijn moeder had zich altijd ten dienste van ons gezin gesteld. Nu zij in kamp Vught werkte ontplooide zij andere kwaliteiten van zichzelf en ze kreeg een leidende positie binnen de vrouwenbarak. Zo nu en dan zagen we haar bij het hek sprankelender dan ooit. “Ik ben pas gaan leven in Vught,” zei ze achteraf en vader heeft tegen haar gezegd: “Na de oorlog doen we het anders, he?” David en ik groeiden in Vught meer naar elkaar toe. Ik speelde gitaar en hij zong daarbij. Hij citeerde vaak zijn gedichten voor moeders kampvriendinnen en ze was heel trots op hem. Van zijn Amsterdamse vrienden kreeg hij veel voedselpakketten, die hij met ons deelde. David zorgde ervoor dat ons gezin werd ingedeeld bij de Philips-groep. In april 1943 moest ik bij Philips aan de lopende band batterijen maken. Deze werkplaats werd verwarmd en we kregen er warm eten. We hadden het beter dan de gevangenen in het strafkamp. Uiteindelijk werden we toch ook als ‘gewone gevangen’ beschouwd, want we kregen een blauw-grijs streepjes pak, we werden kaalgeschoren, raakten onze schoenen kwijt en kregen klompen. Eén keer ben ik in tranen uitgebarsten, omdat ik alleen op transport moest. Alleen die ene keer was ik echt bang. Mijn broer kon mij via de kampleiding van die lijst halen, anders was ik in Sobibor terechtgekomen. In onze barak ontmoette ik mijn goede vriend Fedush Hertz, die mij later zou redden.’

‘Enkele dagen voor D-Day in juni 1944 moesten wij toch op transport in een veewagon naar Auschwitz. Na drie dagen kwamen we aan in Birkenau. We werden door SS’ers uit de trein geslagen en direct gescheiden van de vrouwen. In de laatste personenwagon was iemand van de Grüne Polizei meegekomen met Philipspapieren waarin stond dat we belangrijke radiotechnici waren. Toen kregen wij een andere behandeling en werden we niet geselecteerd voor vernietiging in de gaskamers. Moeder bleef met de vrouwen in kamp Birkenau. Mijn vader, David en ik moesten naar het aangrenzende hoofdkamp Auschwitz 1. Je werd geregistreerd en op je arm werd je kampnummer getatoeëerd. We konden eerst niet geloven wat er gebeurde, tot we de Hongaarse-Joden zagen aankomen en in de ovens verdwijnen. We waren er in juni, juli en augustus. Op zondag luisterde ik met vader bij het orkest naar de marsmuziek van Frederik de Grote. Die prachtige muziek herinnerde ons aan het normale leven. Dit orkest speelde ’s ochtends vroeg bij de poort van Auschwitz 1 voor uitgaande dwangarbeiders en ook als er gevangenen werden opgehangen.’

‘Op 1 september 1944 vertrokken de mannen van de Philips-groep per trein naar Gross-Rosen. Vandaaruit werden we in het werkkamp Langenbilau naar de Hagenuk-fabriek gebracht waar wij radio-onderdelen moesten maken. Slechts eenmaal per dag kregen we bloedsoep en wat brood te eten. De fabriek werd bewaakt door een handvol SS’ers. Zodra ze weg waren pakten mijn vriend Fedush Hertz en ik stiekem aardappels van hun voorraad. De winter in Silezië was verschrikkelijk met 30 graden onder nul. In februari 1945 stierf mijn vader van uitputting. Nog diezelfde maand is mijn broer David met zware pleuritis meegegaan met een ziekentransport van Gross-Rosen naar Dachau. Een maand later werd ik overgebracht naar kamp Dörnhau samen met mijn vriend Fedush en Max Cahen. In Dörnhau was tyfus uitgebroken en stierven veel mensen. De kans was groot dat wij daar ook besmet raakten. Gelukkig had Fedush een neef die hoofd van de administratie was in een naburig kamp waar nog geen tyfus heerste. Op 7 mei kwam hij Fedush ophalen, maar ik mocht nog niet mee, want dat zou te veel opvallen. De uitputting nabij smeekte ik hen: “Maar als ik hier blijf zal ik doodgaan!” Zij legden mij samen met Max Cahen in een tyfusvrije paardenstal en beloofden ons te komen halen. Op 8 mei 1945 kwamen de Russen ons bevrijden op kleine paarden. De kampbewakers waren al gevlucht. Fedush en zijn neef brachten ons ziek en uitgeput naar het gemeentelijk ziekenhuis in Dörnhau. Daar heb ik een maand gelegen, totdat de resterende Philips-groep ons met de Philipsdirectie in een bus kwam ophalen om via Praag naar Amsterdam te reizen. Pas weken later hoorde ik dat mijn broer was doodgevroren tijdens het ziekentransport van Gross-Rosen naar Dachau in Zuid-Duitsland op 23 februari 1945. In Dachau zijn ze doodgevroren aangekomen.’

‘Na de oorlog hoorden mijn moeder en ik dat Davids vrienden zijn boeken en papieren bij ons thuis hebben opgehaald zodra wij waren opgepakt. Mijn broers brievenwisselingen en dagboeken zijn uit Vught naar buiten gesmokkeld en naar Karel van het Reve in Amsterdam gebracht. Helaas zijn we nooit te weten gekomen door wie. Ik heb Davids kampdagboek uitgegeven zodat al zijn moeite om dit te schrijven en dit het kamp uit te smokkelen niet voor niets is geweest. Ik stelde de publicatie uit tot na moeders dood in 1977. Ze heeft het nooit gelezen. Zijn goede vriend Karel van het Reve schreef in de inleiding: ‘Dit was het einde van een veelbelovende jonge man, die van de Duitsers niet verder mocht leven omdat hij Jood was.’ De publicatie maakte veel bij me los, omdat ik veel reacties kreeg. In de derde druk schreef ik in het nawoord: ‘Als ik Duitsers zie heb ik er geen last van; wel als ik aan ze denk.’ En zo denk ik er nog over. Alleen dankzij Davids goede relaties hebben mijn moeder en ik het gered. Als hij ons niet bij het Philips Kommando had ondergebracht, dan hadden wij Auschwitz niet overleefd.’

Interview: Ellen Lock, Juni-editie 2022, SVB/PUR-cliëntenblad Aanspraak.